چشم انداز آموزش در حوزه داروسازی

هفتمین نشست کلاب هاوسی دوشنبه های دارویی در سال 1401 به موضوع بررسی چشم انداز آموزش در حوزه داروسازی و شناسایی تحولات مورد نیاز در این عرصه اختصاص پیدا کرد. این نشست به بهانه برگزاری پنجمین همایش ملی افق های نوین در آموزش داروسازی که در تاریخ یازدهم خرداد ماه سال جاری به همت دبیرخانه شورای آموزش داروسازی  و مجموعه داروخانه های دانشگاه علوم پزشکی تهران ترتیب داده شد.

محمد عبداللهی، استاد داروشناسی و سم شناسی و عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی گفت:

در مدتی که دبیر شورای آموزش داروسازی و تخصصی کشور بودم، بازنگری برنامه درسی آموزش داروسازی عمومی و دوره های تخصصی را بر عهده داشتم و با کمک نیروهای علمی دانشگاهها به اتمام رساندم و خوشبختانه سال 95 باتمام رسید و ابلاغ شد و عملا همه دانشگاهها از سال 1396 برنامه اموزشی جدید را شروع به اجرا کرده اند. در برنامه جدید به مهارت ورزی توجه ویژه ای شده است و مطمئنا دانش آموختگان جدید که از 1401 شروع بکار خواهند نمود انتظارات بیشتری می رود.

با توجه به رشد این حرفه در جهان و انتظارات بیشتر از داروسازان، نیازمند این هستیم که برنامه آموزشی روزآمد داشته باشیم.

این بازنگری، اگر اشتباه نکنم سومین بازنگری در برنامه آموشی داروسازی بعد از انقلاب فرهنگی بود که البته از سخت ترین بازنگری ها بود بدلیل اینکه علم داروسازی بسیار پیشرفت کرده و داروسازی در جهان متحول شده بود و ایران هم رشد خوبی در سطح علمی کرده و نیازمند بهترین ها هستیم.

در قسمت صنعت دارو، ما با تولید داروهای با فن آوری جدید مواجه هستیم و تعداد این داروها رو به افزایش هست هر چند توسعه آنها سخت نیست اما لازم است قسمتی از کارورزی های آموزشی هم معطوف آنها شود.

هم زمان با استفاده از دوره های تکمیلی تخصصی لازم داریم سرعت فن آوری را در این قسمت زیاد کنیم.

خیلی از یادگیری ها در کشورهای مختلف از طریق دوره های تکمیلی انجام می شود، ما هم همین کار را باید انجام بدیم و امکانات دوره های تکمیلی برای داروسازان را فراهم کنیم.

لذا پیش بینی می کنیم که صنعت داروسازی ایران نیز بتواند به تحول کامل از این نظر برسد و البته باید سیستم های دارورسانی را نیز متحول کنیم.

شاید لازم باشد در آینده داروهای مخصوص افراد گوناگون با ژنتیک شخصی متفاوت تولید کنیم.

بالابردن کیفیت داروها در قسمت صنعت، هدف اصلی یک برنامه آموزشی خوب است. هر گونه فن جدید داروسانی را باید بتوانیم پیاده سازی کنیم.

از آن سوی قضیه، ما باید به داروخانه ها بپردازیم و داروساز نقش واقعی و جدی خود در حلقه درمان را بیابد. لذا باید داروسازانِ عالم در داروخانه ها داشته باشیم و خدمات بیشتری از ایشان بخواهیم.

اصطلاحا به سطح بندی داروخانه ها باید بپردازیم و داروخانه های سطح 3 ایجاد کنیم و مشاوره های دارویی لازم در داروخانه ها انجام شود. فراموش نباید کرد که اگر بگوییم استفاده از دارو در نود درصد موارد درمان بیماری ها لازم هست.

اگر علم پزشکی به سوی فوق تخصصی شدن حرکت کرده و امروز یک متخصص پزشکی ممکن هست با 30 قلم دارو سروکار داشته باشد اما یک داروساز داروخانه لازم هست با همه داروها شاید هزار یا بیشتر آشنا باشد.

یک پزشک می تواند با دوره های بازآموزی، از یک پروتکل و روند درمانی استفاده می کند و آن روند را تا چند سال لااقل بکار می گیرد اما داروسازان در داروخانه با نسخه های گوناگون و روش های درمانی متفاوت پزشکان در بیماری ها مواجه هستند. لذا اطلاعات خوبی در داروخانه ها قابل جمع آوری و باشتراک گذاشتن هست و داروخانه یک مرکز علمی روزآمد می تواند باشد.

ما نیاز داریم که داروسازان در بازخورد اطلاعات نیز همکاری پررنگ تری داشته باشند و اطلاعات دارودرمانی را جمع آوری و ارائه دهند؛ اول اینکه اثربخشی داروها را بصورت مقایسه ای اعلام کنند؛ دوم اینکه گزارش سمیت و عوارض جانبی داروها را در اختیار بگذارند؛ سوم اینکه اطلاعات موجود در مورد کیفیت دارو را به وضوح مشخص کنند.

برای رسیدن به هدف فوق نیاز داریم در سالیان آینده، آنقدر علم داروسازی را باید گسترش دهیم تا یک شبکه مویرگی در کل سیستم سلامت کشور در دست داشته باشیم و اطلاعات روزآمد در مورد داروها و کالاهای سلامت محور را جمع بندی کنیم.

ما با تحقیقات گسترده، پیش بینی می کنیم که در آینده داروخانه ها در سه یا چهار سطح اداره شوند و قسمت ارائه اطلاعات دارویی، مهم ترین قسمت این داروخانه ها باشد.

در سطح 3 یا 4 انتظار داریم داروسازان داروخانه ها خدمات بیشتری از بیماریابی تا واکسینسیون و دارودرمانی شخصی را ارائه دهند.

ما در علم اثربخشی داروها بر این متمرکز شده ایم که “فارماکوژنومیکس” بسیار مهم است.

جامعه داروسازی کشور باید از همه تسهیلات الکترونیکی و مجازی و هوش مصنوعی نیز لازم هست به بهترین وجه استفاده کند. شاید در آینده لازم به بهره برداری از “متاورس” در داروخانه ها باشیم. ما باید قوانین را روزآمد کنیم تا داروسازان بتوانند مشاوره دارویی مجازی هم داشته باشند.

مسله داروهای جدید نیز خیلی مهم هست نمیتوانیم بیماران را از دسترسی به این داروهای جدید محروم کنیم لذا در این قسمت هم لازم هست با دوراندیشی به فکر تهیه و حتی تولید آنها باشیم.

نکته قابل تامل دیگر این است که ما باید هماهنگی بیشتری بین سه گروه صنعت داروسازی، داروخانه و گروه پزشکی و بیمارستانی داشته باشیم تا بتوانیم اطلاعاتمان به روزتر از این شود. داروسازان بیمارستانی باید نقش موثرتری ایفا نمایند. یکی از نقاط ضعف فعلی مسله آماده سازی داروها در بیمارستان هست که نیاز جدی به مداخله داروسازان را دارد. این امر در کلینیک های ویژه و درمان های خاص نیز لازم هست. لذا استفاده از اتاق های تمیز برای آماده سازی داروها باید مورد نظر باشد.

در مورد تهیه و تامین دارو و جلوگیری از کمبودهای دارویی نیز می توان از تشکیل شبکه ارتباطی یکنواخت میان داروخانه ها بهره برد. از این نظر مجددا تاکید می شود که از ثروت داده های دارودرمانی از تولید تا مصرف کننده میتوان استفاده کرد. لذا اطلاعات علمی و فوق العاده زیادی برای مارکتینگ و رگولاتوری ها نیز قابل تهیه خواهد بود.

ما به یک سازمان غذا و داروی خیلی قوی و عالم احتیاج داریم که بتواند این وظایف را سامان دهی کند.

در آینده انتظار می رود که این سازمان در حد علمی خیلی بالاتری ظاهر شود و خود را مجهز به نیروهای عالم نماید و از تسهیلات فن آوری مجازی و هوش مصنوعی استفاده نماید.

خیلی از طرحهای پایلوت قابل پیاده سازی در داروخانه های دانشگاهی هستند لذا این نقش را از اینگونه داروخانه ها باید انتظار داشت نه اینکه الزاما تامین کننده کمبودهای دارویی باشند.

فرهاد نجم الدین، استادیار دانشکده داروسازی تهران در گروه بالینی و فلوشیپ فارماکوتراپی در مراقبت های ویژه در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی گفت:

آموزش در داروسازی در کشور ما بصورت سنتی و بیشتر حول محور افزایش دانش دانشجویان بوده است تا مهارت های عملی، در صورتی که در دنیا، خط اول اهداف در دانشکده داروسازی، تربیت practitioner های خوب است و درصد معدودی از دانشجویان هم به سمت ساینس و تکنولوژی و ارتقا سطح علمی می روند.اگر هدف اول ما هم اینچنین تربیتی باشد، باید عرصه های پرکتیسِ استانداردی داشته باشیم تا دانشجویان در این عرصه مهارت ورزی کنند.

عرصه های پرکتیس ما در دانشکده داروسازی، فقط و فقط داروخانه های سطح شهر و پشت گیشه داروخانه بوده است. در حالیکه طی 50 سال گذشته، یکی از عرصه های مهم پرکتیس داروسازی در دنیا، بیمارستان ها بوده اند.

طبق آخرین آماری که از ASHP ایالت متحده چک کردم، 70 درصد داروسازانی که با بیمار سروکار دارند، در بیمارستان به فعالیت مشغولند. در این روند پزشک و داروساز در کنار هم آموزش میبینند و از هم کمک می گیرند و در نتیجه پس از فارغ التحصیلی، زنجیره درمان حفظ و تقویت می شود.

در حالیکه ما این ارتباط را نمیتوانیم در دوره آموزش حفظ کنیم چراکه از عرصه بیمارستان ها به درستی استفاده نمی کنیم. حال اینکه چقدر حوزه آموزش در کشور ما در بیمارستان رو به پیشرفت است، جای سوال دارد.

امروز وقتی دانشجوی داروسازی وارد بیمارستان می شود، فقط حوزه ای را آموزش می بینند که مربوط به Clinical Pharmacy است در حالیکه اصلی ترین حوزه های داروسازی در بیمارستان، مربوط به کامپاندینگ، آماده سازی فراورده ها، نظارت بر ساخت داروها، نظارت بر مصرف داروهای مخدر و چندین موارد مهم دیگر است که شاید یک پنجم آن بحث clinical Pharmacy است و چقدر حیف است که ما از اساس این مباحث را در داروسازی نداریم و اگر دوره کارورزی داروساز پنج برابر هم بشود، باز هم به آن عرصه ها که باید دست پیدا کنیم، نمی رسیم.

البته بدیهی است که فقط نباید تقلید کنیم و باید ببینیم استانداردهای ASHP، WHO و European به ما چه می گویند. اساسی ترین نکاتی که بعنوان Good Pharmacy Practice مطرح است، چهار محور دارد که دو محور اصلی آن عبارتند از: محور اول این است که assessment نسخه یا ارزیابی که باید توسط داروساز انجام شود؛ حال چه در داروخانه شهری و چه در داروخانه بیمارستانی و محور دوم نیز این است که فراورده تحویلی به بیمار باید برای مصرف آماده باشد و مفهوم آن نظارت بر کامپاندینگ است.

ولی واقعیت این است که ما در این دو زمینه 50 سال از دنیا عقب هستیم و به یکباره نمی‌توانیم تمام داروخانه های بیمارستانی را اصلاح کنیم. در این رابطه استاد مجتهد زاده پیشنهاد داده اند که سطح بندی در داروخانه ها انجام شود و هر ساله تعدادی از داروخانه ها به سطوح بالاتری ارتقا یابند و هدف مان این است که تا یک سال آینده یکی از مرکزمان بتواند به این اهداف برسد.

برای اولین بار یک کمیته علمی در داروخانه های دانشگاه تهران و متشکل از اعضای منتخب گروه های علمی دانشکده و با حضور استاد عبدالهی، تشکیل خواهد شد. ما میخواهیم از این طریق، دانشکده داروسازی را به داروخانه ها و سپس به کلینیک و بالین بیماران متصل کنیم تا بتوانیم امکانات دانشگاه ها را به بیماران اعطا کنیم و برای داروسازان نیز اشتغال زایی داشته باشیم.

دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی در دوره کرونا به معنی واقعی درخشید چرا که تمام مباحث تشخیص پی سی آر و کووید را بر عهده گرفت. دانشکده داروسازی هم در بسیاری از حوزه ها میتواند به سلامت بیماران کمک کند و این مهم از طریق ارتباط با داروخانه بیمارستان برقرار می شود.

بیتا شهرامی / استادیار دانشکده داروسازی دانشگاه تهران در گروه بالینی، در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی گفت:

همه ما می دانیم که ماهیت رشته داروسازی، در طی سال های گذشته از ساخت و توزیع دارو به سمت مراقبت های دارویی سوق یافته و نقش داروساز در نظام سلامت از دارومحوری به بیمارمحوری تغییر پیدا کرده است و امروز داروساز به عنوان یک عضو موثر در درمان باید مسئولیت دارویی بیمار را بپذیرد و در قبال آن، توصیه های موثر درمانی ارائه دهد تا سلامت بیمار ارتقا پیدا کند.

امروزه WHO توصیه می کند که به ازای هر 30 تخت بیمارستانی، یک داروساز نیاز است تا بتواند خدمات دارویی را به خوبی ارائه دهد.

سیر تحولات داروسازی در دنیا، آموزش داروسازی عمومی را به سمت دروس بالینی و حضور در عرصه های درمانی برده است و دوره دکترای عمومی داروسازی در ایالت متحده امریکا، 18 ماه کارآموزی بیمارستانی و روتیشن های بالینی دارد، در صورتی که در کوریکولوم آموزشی داروسازی ایران، واحدهای کارآموزی در کارورزی بالینی و بیمارستانی اختیاری ارائه می شود و در حد شش هفته است و عملا دانشجوی داروسازی در طول تحصیل خود، ارتباط مستقیم با پزشک و پرستار و کادر درمانی پیدا نمی کند و ارتباط داروساز با کادر درمانی فقط منحصر به نسخه و فقط در محیط داروخانه است.

بنابراین نیاز به تمرکز بیشتر در بحث آموزش در حوزه بالینی و ارتباط بیشتر دانشجویان ما با بیمار و تیم درمانی به شدت احساس می شود.

یادمان باشد که برای ارائه خدمات بالینی یا کلینیکال، علاوه بر دانش، به مهارت هم نیاز است.

یک داروساز مقیم بیمارستان، باید بتواند دستورات پزشک را برای بیمار تفسیر کند که امروز این کار توسط پرستار انجام می شود و عملا نقش داروساز از بین رفته است. حتی تجهیزات پزشکی مورد استفاده برای بیمار هم باید توسط داروساز تایید شود و همه اینها مستلزم یک ارتباط موثر و فعال داروساز با اعضای تیم درمان است.

علوم پزشکی به سمت فوق تخصصی شدن رفته است و ما هم اگر بخواهیم همپای آن پیش برویم، باید در داروسازی به سمت دوره های تکمیلی پیش برویم و به همین دلایل هم دوره ای مثل فلوشیپ در ایران متولد شده است.

بهادر میررحیمی، عضو هیات علمی دانشکده داروسازی شهید بهشتی، در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی اظهار کرد:

چیزی که امروز در بیمارستان ها شاهد هستیم این است که پرستار، کار آماده سازی دارو را که در تمام دنیا کار داروساز است را انجام می دهد و کاری که باید پرستار انجام بدهد، به اینترن و بهیار سپرده می شود و این زنجیره عجیب و غریب ادامه دارد.

عدم وجود خدمات و مراقبت های دارویی و جای خالی داروساز در بیمارستان ها کاملا محسوس است وباعث صدمه به بیماران میشود. که این صدمه خدای نکرده ممکن است دامن خود ما یا عزیزان ما که در بیمارستان بستری می شوند را بگیرد.

متاسفانه شرایط به گونه ای است که رسیدن دارو به کودک به شکل صحیح و اثرگذار در بدن وی در بیمارستان های ایران شانسی و بمانند پرتاب یک تاس است یعنی به عنوان مثال احتمال اینکه دارویی که آهسته رهش است در هاون ساییده و تخریب نشود و به بیمار به شکلی که برای آن طراحی شده به بیمار برسد ناچیز است.

باید تکلیفمان را مشخص کنیم. اگر قرار است کار داروساز فقط فروش دارو باشد، چرا به این دروس با این حجم در دانشکده می پردازیم؟  بهتر است برویم یک Business School بزنیم و نحوه خرید و فروش و چک و انبارداری را درس بدهیم تا فرد بتواند مهارت های لازم برای اداره کردن یک فروشگاه را بیاموزد و از آن استفاده کند .

ما امروز در داروسازی، سه حوزه جدا از هم داریم؛ اول چیزی که در دانشگاه ها آموزش داده می شود، دوم آنچه که در کشور انجام می شود و سوم آن چیزی است که از داروساز طبق استاندارد های جهانی انتظار می رود. که هیچ کدام از این 3 حوزه با هم همپوشانی ندارند و ساز جدا میزنند.

باید در خصوص این سه حوزه جلساتی بین سیاست گزازان برگزار کنند و در مورد آینده داروسازی کشور پیش بینی و ریل گذاری صحیح انجام دهند.
این جزیره، جزیره بودن در حوزه داروسازی مفهوم صحیحی ندارد و ممکن است در پی آن بیماران صدمه ببینند.